Le ti'n dod o?

Ceir y cofnod gwreiddiol gan Dylan Foster Evans ar wefan yr Academi Cymreig yn fan hyn.


Gan mai hwn yw fy nghyfraniad cyntaf i flog yr Academi, rwyf am droi at rifyn cyntaf un Taliesin, cylchgrawn yr Academi, am ysbrydoliaeth. Yn y rhifyn hwnnw (Rhagfyr, 1967) cyhoeddwyd ysgrif gan G. J. Williams (1892-1963) ar sail darlith a draddodasai [traddodi - deliver - that he had delivered] gerbron yr Academi rai blynyddoedd ynghynt. Ei theitl oedd ‘Yr Iaith Lafar a Llenyddiaeth’ a dyma ei brawddegau cyntaf:

Dyma bwnc sy’n poeni ysgolheigion a llenorion yng Nghymru, pwnc sylfaenol a phwnc y dylai’r Academi roi sylw arbennig iddo. Y mae, fel y gŵyr pawb, agendor [pwll diwaelod - chasm] mawr rhwng yr iaith lafar, yr iaith fyw, a’r iaith lenyddol, iaith gonfensiynol a chelfyddydol, i raddau helaeth [to a large extent]. Felly yr ydym ni yng Nghymru yn gorfod wynebu anawsterau na ŵyr cenhedloedd eraill, megis y Saeson a’r Ffrancod, odid [odid - go brin, scarcely] ddim amdanynt.

Nid yma yw’r lle i olrhain yr ymateb i’r ysgrif hon, er mai teg nodi na chytunai Saunders Lewis â barn G. J. am y sefyllfa yn Ffrainc ac mewn gwledydd Ewropeaidd eraill. Ond i ryw raddau o leiaf, rwy’n credu i’r drafodaeth ehangach ar iaith y llenor fynd ar goll yng nghanol y ffraeo mawr ynghylch ‘Cymraeg Byw’ a gafwyd yn ail hanner y 1960au a’r 1970au (ac wedi hynny, yn wir). Roedd y drafodaeth honno mor chwerw ar adegau fel na byddai’n syndod o gwbl pe bai sawl un a allai fod wedi cyfrannu wedi penderfynu mai ‘callaf dawo’ [it would be better to remain silent].

Neidiwn ymlaen hanner canrif, i fyd o wefannau, trydar,  blogio … a llenydda [llenydda - cyfansoddi neu fod â diddordeb mewn llenyddiaeth] hefyd. Mae cyd-destun yr iaith yn gwbl wahanol, ond eto teimlaf ei bod yn dal i fod yn anodd cael trafodaeth ar natur yr iaith heb i hynny ddirywio i fawr mwy nag ymboeni am ‘gywirdeb’ a ‘gwallau’.

Un nodwedd na fyddai’n gyfarwydd i G. J. yw twf rhyfeddol addysg Gymraeg, ac yn ei sgil twf tafodiaith neu dafodieithoedd newydd. Ychydig iawn yr ydym yn ei ddeall am wir natur y ffurfiau newydd hyn ar yr iaith. Nid oes enwau arnynt mewn gwirionedd, er y gallwn efallai gyfeirio at y Rhydfelyneg [Ysgol Gyfun Rhydyfelin - ysgol Gymraeg ger Pontypridd], y dafodiaith ‘salwaf a phertaf sy’n bodoli‘, chwedl Iwan Rhys.

Mae rhai o siaradwyr y tafodieithoedd hyn yn amldafodieithog – hynny yw, mae ganddynt y gallu i siarad tafodiaith wahanol, fwy traddodiadol, pan fo hynny’n addas. Ond i eraill, un dafodiaith Gymraeg sydd ganddynt, mewn gwirionedd, a honno’n dafodiaith sydd wedi derbyn mwy na’i siâr o watwar [gwatwar - mockery, derision].

Yn ddiweddar, deuthum o hyd i flogiad gan ŵr o’r enw Paul Cornish ar y pwnc syml ‘Yr Iaith Gymraeg a Fi‘. Mae wedi ei hysgrifennu mewn iaith y mae’r awdur yn nodi nad yw’n safonol, er ei bod yn gwbl glir a darllenadwy. Dyma iaith y gellid galw ‘Rhydfelyneg’ arni, o bosib (er na wn pa ysgol a fynychodd Paul). Yn sicr, mae’n un o’r darnau grymusaf o ysgrifennu am yr iaith imi ei ddarllen ers amser. Ac ni fyddai ei ailysgrifennu mewn ‘Cymraeg safonol’ yn gwneud dim ond drwg iddo. (Mae Paul yn nodi ei fod wedi ei ysbrydoli i ysgrifennu gan gyfres o drydariadau ysbrydoledig [inspired] am y Gymraeg gan Madeley, sef ‘On being a rude Welsh speaker‘. Mae honno hefyd yn werth ei darllen, os na fydd iaith gref yn mennu [mennu - effeithio] gormod arnoch.)

Er mai negyddol yw agwedd llawer at dafodieithoedd yr ysgolion Cymraeg, nid ydynt yn absennol o’n barddoniaeth chwaith. Mae nifer o enghreifftiau i’w cael, ambell un yn bur gyfarwydd. Ystyriwn ‘Cymru’ gan Mei Jones, sy’n agor fel a ganlyn:

Gyn ti cariad i dy heniaith?
Gyn ti sbo’ meddal i dy mamiaith?
Gyn ti? Gyn ti ddim? Fi gyn!
Once, pan fi di mynd alla o fy bro,
Gofynnodd Sais i fi, ‘Le ti’n dod o?’
Dyma fi yn ateb yn syth i ffwrdd
Gan roi fy cardiau ar y bwrdd—
‘O Gymru, gwlad y Menyg Eifion,
Gwlad y gân, y beirdd, a’r try … tyner … harpists’ …

Mae’r gerdd yn priodoli [priodoli - ascribe, attribute] agwedd gadarnhaol iawn tuag at yr iaith i’r siaradwr, er gwaethaf y dylanwad Saesneg trwm ar yr ieithwedd [ieithwedd - dewis o eiriau]. Ac eto, cerdd ar gyfer cynulleidfa draddodiadol Gymraeg yw hon mewn ffordd arall, cynulleidfa a fyddai’n gwerthfawrogi’r cyfeiriadau at ‘gwlad y Menyg Eifion’ a ‘stopio’r moch rhag mynd i’r gwinllan’.

Cerdd fwy sylweddol, ond eto tebyg mewn rhai ffyrdd yw ‘Be ti fel, Syr?’ gan Aled Lewis Evans. Dyma ei hagoriad hithau:

Ni’n cael bad press, ni yn,
yma ar y ffin.
Mae’r puryddion iaith actually
yn poen yn y tin.
Be ‘dan nhw ddim yn sylweddoli, like,
ydy mai fi a fy mates sy’ yma ar y front line.
Without us
there’d be no Fro Gymraeg …

Eto, fe’n gwahoddir i uniaethu [identify] â’r siaradwr i ryw raddau, ond mae’r cyfeiriad at y ‘puryddion iaith’ a’r ‘Fro Gymraeg’ yn awgrymu cynulleidfa o fath gwahanol.

Cerdd arall gan yr un bardd gydag ieithwedd debyg yw ‘Over the llestri’ — fe’ch gadawaf chi i fwynhau Aled ei hun yn darllen hon:

fideo

Y pwynt sylfaenol felly yw bod y tafodieithoedd newydd i’w gweld mewn barddoniaeth, a honno’n farddoniaeth ddiddorol a bywiog. Ond mae’r awduron sy’n defnyddio’r tafodieithoedd hyn wedi ennill eu plwyf drwy ddangos meistrolaeth ar yr iaith lenyddol draddodiadol yn gyntaf. Nid yw ieithwedd sydd wedi ei seilio ar y tafodieithoedd newydd yn un y mae’n hawdd gwneud enw drwyddi.

Yn ei gerdd ‘Neijal’, mae Ifor ap Glyn yntau yn collfarnu [condemn] puryddion ieithyddol:

… ‘O le wyt ti’n dod‘ Neijal!
Ti’n merwino fy nghlustia
hefo’r bratiaith ‘na Neijal—
mae’r ‘dod-o’ wedi marw i fod, Neijal!
… neu wyt ti’n gwybod rhwbath dwi ddim Neijal?!
Dos allan i chwara Neijal!! …

Mae’n ddifyr yma nad yw’r siaradwr yn defnyddio’r iaith safonol chwaith. Lladd ar iaith Neijal y mae o safbwynt un o’r tafodieithoedd traddodiadol. Dim ond trwy ridyll o (rag)farnau ieithyddol y cawn glywed llais Neijal ei hun. Fel arall mae’n fud. Llais arall eto a glywwn ar ddiwedd y gerdd:

Bwrwyd sawl Neijal ymaith
a’u colli yn awr ein hangen
ond gwell iddynt droi yn Saeson
na chael treisio ein cystrawen.

Mae dros ddau ddegawd ers cyhoeddi’r gerdd hon, a’r Neijal gwreiddiol yntau yn tynnu tua’r canol oed. Yn y cyfamser gellid dadlau bod ieithwedd barddoniaeth mewn rhai ffyrdd wedi ceidwadoli [become conservative]. (Ni wnaf sôn am ryddiaith na’r ddrama yma.) Cafwyd arbrawf diddorol iawn drwy gyfrwng ‘Cyfres y Beirdd Answyddogol’ gan y Lolfa rhwng y 1970au a’r 1990au (yno y daeth Neijal i’r fei), ond tybed nad yw’r llanw wedi troi ers hynny? Yn sicr, mae apêl y gynghanedd a’i hieithwedd draddodiadol (gan amlaf) yn gryf iawn i feirdd ifanc y dwthwn hwn [y dyddiau yma]. A yw’n wir, felly, fod y tafodieithoedd newydd wedi eu cyfyngu i gerddi am eu siaradwyr, ac nid gan eu siaradwyr? Ac ai trafod plentyndod a bywyd ysgol yn unig fydd ffawd y tafodieithoedd hyn?

Dyrnaid o gerddi yn unig a drafodais yma – felly a yw’r sylwadau a’r cwestiynau hyn yn rhai teg? Gorffennaf â chwestiwn arall. Mae rhai o Neijals (a Neijelas) heddiw yn defnyddio’u Cymraeg wrth drydar a blogio, ond tybed nad ydynt yn dal wedi eu cau allan o weddill y byd llenyddol?

Dylan Foster Evans