Wednesday 31 October 2018
Barddoniaeth a dementia
Mae'r darlunydd Patrick Jones, rhywun sy'n dysgu Cymraeg, yn ysgrifennu llyfr am ddefnyddio barddoniaeth gyda chleifion sy'n dioddef o dementia. Gofynnodd e ar Twitter am enghreifftiau o gerddi, emynau a chaneuon Cymraeg allai sbarduno atgofion a geiriau gan bobl sy'n dioddef o'r cyflwr.
Dyma rai o'r awgrymiadau:
Y Llwynog gan R Williams Parry
Calon lân
Melin Trefin (William Williams Crwys)
Aberpennant
Eifionydd (R Williams Parry)
Rhyfel (Hedd Wyn)
Y Border Bach (William Williams Crwys)
Dyma gariad fel y moroedd
Dwy law yn erfyn
Ar hyd y nos
Aberdaron (Albert Cynan Evans Jones)
Mi gerddaf gyda thi by Dic Jones: "Mi gerddaf gyda thi dros lwybrau maith, a blodau cân a breuddwyd ar ein taith. I’th lygaid syllaf i a dal dy law, mi gerddaf gyda thi beth bynnag ddaw." Hwiangerddi a chaneuon poblogaidd: Suo Gân; Ar lan y môr; Oes gafr eto?; Gee Ceffyl Bach; Dacw Man yn dŵad; Heno, heno, heno hen blant bach;Ryan a Ronnie yn canu Blodwen a Meri; Yma o Hyd (Dafydd Iwan). Gallai'r rhestr fod yn un hir iawn. Beth fyddech chi'n ei gynnig?
Dyma rai o'r awgrymiadau:
Y Llwynog gan R Williams Parry
Calon lân
Melin Trefin (William Williams Crwys)
Aberpennant
Eifionydd (R Williams Parry)
Rhyfel (Hedd Wyn)
Y Border Bach (William Williams Crwys)
Dyma gariad fel y moroedd
Dwy law yn erfyn
Ar hyd y nos
Aberdaron (Albert Cynan Evans Jones)
Mi gerddaf gyda thi by Dic Jones: "Mi gerddaf gyda thi dros lwybrau maith, a blodau cân a breuddwyd ar ein taith. I’th lygaid syllaf i a dal dy law, mi gerddaf gyda thi beth bynnag ddaw." Hwiangerddi a chaneuon poblogaidd: Suo Gân; Ar lan y môr; Oes gafr eto?; Gee Ceffyl Bach; Dacw Man yn dŵad; Heno, heno, heno hen blant bach;Ryan a Ronnie yn canu Blodwen a Meri; Yma o Hyd (Dafydd Iwan). Gallai'r rhestr fod yn un hir iawn. Beth fyddech chi'n ei gynnig?
Monday 29 October 2018
Wednesday 24 October 2018
Tuesday 16 October 2018
Saturday 13 October 2018
Geiriau anghyfarwydd am fwydydd cyfarwydd
Diolch unwaith yn rhagor i BBC Cymru Fyw. Y tro hwn am y cwis difyr 'ma.
bara plymryd: bara plymbryd/prwmlyd/prymlid yn ôl GPC
catwad - "cadw" sydd wrth wraidd y gair yma.
malw = mallow
huddygl = soot
cyffaith = toffee
wylys: planhigyn o'r deulu codwarth (belladonna)
Ydych chi'n gwybod rhagor?
bara plymryd: bara plymbryd/prwmlyd/prymlid yn ôl GPC
catwad - "cadw" sydd wrth wraidd y gair yma.
malw = mallow
huddygl = soot
cyffaith = toffee
wylys: planhigyn o'r deulu codwarth (belladonna)
Ydych chi'n gwybod rhagor?
Cynnydd yn y nifer sy'n gallu siarad Cymraeg
Ffynhonnell: BBC Cymru Fyw
Mae ffigyrau gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol (ONS) yn awgrymu fod nifer y bobl sy'n gallu siarad Cymraeg wedi cynyddu yn y degawd diwethaf.
Yn ôl Arolwg Blynyddol y Boblogaeth o bobl tair oed a throsodd gafodd ei gyhoeddi ddydd Iau, mae cynnydd o 3.5 pwynt canran wedi bod yn nifer y bobl sy'n dweud eu bod yn gallu siarad Cymraeg.
Hyd at ddiwedd Mehefin 2008, roedd 726,600 wedi dweud eu bod yn gallu siarad Cymraeg yng Nghymru, sy'n 25.8% o'r boblogaeth.
Bellach, erbyn diwedd Mehefin 2018, mae'r arolwg yn awgrymu fod 874,700 allan o 2.987m o bobl yn gallu siarad Cymraeg yng Nghymru, sy'n 29.3% o'r boblogaeth.
Dywedodd Gweinidog dros y Gymraeg, Eluned Morgan: "Tra bod yr wybodaeth o'r arolygon hyn yn ddefnyddiol, mae'n bwysig cofio mai'r cyfrifiad yw'r ffynhonnell awdurdodol ar gyfer nifer y siaradwyr Cymraeg yng Nghymru a dyma yw sail ein huchelgais o gael miliwn o siaradwyr Cymraeg.
'Holi 31,000'
Yn ôl yr arolwg, mae cynnydd wedi bod ym mhob awdurdod lleol yng Nghymru ers 2008, heblaw am Sir y Fflint a Thorfaen.
Roedd nifer y siaradwyr Cymraeg wedi gostwng yn Sir y Fflint o 29.5% yn 2008 i 23.3% yn 2018 ac roedd gostyngiad bach yn Nhorfaen - o 18.4% yn 2008 i 17.9% yn 2018.
Mae Arolwg Blynyddol y Boblogaeth yn arolwg sy'n cael ei gynnal gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol ar draws y DU ac mae'r data ar gael yn chwarterol.
Gwynedd sy'n parhau y sir gyda'r canran uchaf o siaradwyr Cymraeg gyda 76.4% yn dweud eu bod yn gallu siarad y iaith, a Sir Gaerfyrddin sydd â'r nifer uchaf, sef 91,200.
Mae'r cynnydd mwyaf dros y ddegawd diwethaf wedi bod yn Sir Benfro. Yn 2008 roedd 20.8% yn gallu siarad yr iaith, bellach mae 30.2% yn medru, sy'n gynnydd o 12,300 person.
Ar gyfer y canlyniadau mwyaf diweddar (Mehefin 2017 i Mehefin 2018), fe gafodd na 31,000 o bobl eu holi ynglŷn â'r gallu i siarad Cymraeg mewn 14,500 o aelwydydd gwahanol.
Mae Rhidian Evans wedi bod yn brif swyddog Menter Iaith Sir Benfro ers 15 mlynedd a dywedodd ei fod yn "sioc" iddo weld y ffigyrau.
"Yn sicr mae mwy o frwdfrydedd tuag at y Gymraeg wedi bod yn ystod y blynyddoedd diwethaf, dwi wedi sylwi hefyd llai o gasineb tuag at yr iaith yn y sir.
"Mae 'na gynnydd wedi bod mewn addysg Gymraeg, yn enwedig gydag ysgolion ffrwd Gymraeg newydd yn agor yn Ninbych-y-pysgod ac yn fwy diweddar Ysgol Caer Elen yn Hwlffordd.
"Mae 'na gynnydd o ran oedolion yn mynychu cyrsiau Cymraeg, a dwi'n sylwi fod pobl sy'n symud i'r ardal yn fwy parod i ddysgu'r iaith, sy'n beth braf," meddai.
Dywedodd Comisiynydd y Gymraeg, Meri Huws fod y "ffigyrau hyn yn hynod o galonogol ac yn awgrymu ein bod yn symud i'r cyfeiriad cywir o safbwynt cynyddu'r niferoedd sy'n gallu siarad Cymraeg".
"Calonogol hefyd yw gweld bod y darlun cadarnhaol hwn yn weddol o gyson ar draws Cymru.
"Wrth gwrs, bydd angen aros hyd nes caiff canlyniadau'r Cyfrifiad eu cyhoeddi er mwyn cael darlun mwy cynhwysfawr o'r sefyllfa, a honno fydd y ffynhonnell y byddwn yn talu sylw agos iddi o safbwynt mesur llwyddiant strategaethau hybu'r Gymraeg," meddai.
'Miliwn o siaradwyr'
Ychwanegodd Ms Morgan: "Mae'r ystadegau hyn yn galonogol iawn, ac rwyf yn falch iawn o weld bod y niferoedd sy'n datgan eu bod yn gallu siarad Cymraeg wedi cynyddu dros y degawd diwethaf.
"Mae'r ffigurau hyn yn cadarnhau bod y gwaith yr ydym yn ei wneud yn y maes hwn yn cael effaith gadarnhaol wrth i ni weithio tuag at ein targed o gyrraedd miliwn o siaradwyr erbyn 2050.
"Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y twf hwn," meddai.
Dysgu Basgeg: Gwersi i Gymru?
Ffynhonnell: BBC Cymru Fyw
Dyma erthygl sy'n seiliedig ar gyfweliad gyda Paul Bilbao Sarria, Ysgrifennydd Cyffredinol mudiad Kontseilua. Werth ei darllen.
_____________________
Mae iaith a diwylliant Gwlad y Basg ymysg yr hynaf yn Ewrop, ac er gwaethaf dylanwad gref Sbaen a Ffrainc bob ochr iddi, mae'n dal ei thir yn llwyddiannus.
Mae cynnydd wedi bod yn y niferoedd sy'n siarad yr iaith dros y blynyddoedd diweddar, ac wythnos yma fe aeth cynrhychiolaeth o'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol i Euskadi (Gwlad y Basg) i arsylwi ar yr hyn sy'n digwydd yno.
Felly beth sy'n mynd mlaen yng Ngwlad y Basg? Roedd adroddiad ar y sefyllfa i'w chylwed ar raglen Post Cyntaf ar BBC Radio Cymru ar 12 Hydref.
Bu Cymru Fyw yn holi Paul Bilbao Sarria, Ysgrifennydd Cyffredinol mudiad Kontseilua yng Ngwlad y Basg.
Mae'r mudiad yn cynrychioli 40 o fudiadau iaith o wahanol feysydd, a'u nod yw cyflymu'r broses o normaleiddio defnydd y Fasgeg.
Beth yw statws cyfreithiol yr iaith Fasgeg?
Mae tiriogaeth Gwlad y Basg yn un gymhleth, gan ei bod hi'n gorwedd dros ffiniau dwy wlad, Sbaen a Ffrainc.
Dyw cyfansoddiad Ffrainc ddim yn cydnabod unrhyw iaith leiafrifol, felly fedrwch chi ddim ei defnyddio'n swyddogol. Ffrangeg yw iaith y république.
Y sefyllfa yn Sbaen yw fod Sbaeneg yn iaith orfodol yn ôl y cyfansoddiad, ond fod ieithoedd eraill yn medru cael statws cyfreithiol hefyd.
I wneud pethau'n fwy cymhleth, yn Sbaen mae'r gymuned Fasgaidd wedi ei rhannu'n ddwy ran arall, sef talaith Navarre, a Chymuned Ymreolaethol [= autonomous] Gwlad y Basg, sydd yn cynrychioli tair talaith, Bizkaia, Araba, a Gipuzkoa.
Yn Navarre, 'dyw hawliau ieithyddol siaradwyr Basgeg ond yn cael eu cydnabod mewn un ardal, ond yng Nghymuned Ymreolaethol Gwlad y Basg, mae Basgeg yn iaith swyddogol ac yn gyfartal â Sbaeneg.
Pam bod yna gynnydd wedi bod yn nifer y bobl sy'n siarad y Fasgeg?
Mae'n bwysig dweud fod y cynnydd yn wahanol iawn ym mhob ardal neu dalaith, ac mae hyn yn adlewyrchu'n glir y gwahaniaeth mae cefnogaeth a chynllunio yn ei gael ar yr iaith.
Yn ôl yr Arolwg Ieithyddol-Cymdeithasol yn 2011, mae 27% o boblogaeth Gwlad y Basg yn hollol ddwyieithog. Mae hyn i'w gymharu â 22.3% nôl yn 1991.
Ond yng Nghymuned Ymreolaethol Gwlad y Basg, lle mae'r gefnogaeth i'r iaith wedi ei threfnu a'i chefnogi orau, cododd y ffigwr i 31% yn 2011, i'w chymharu â 24.1% yn 1991.
Yn y Gymuned Foral yn Navarre (ble mae'r iaith yn cael ei chydnabod yn swyddogol) mi gododd y ganran o 9.5% yn 1991 i 11.7% yn 2011, ond yn y diriogaeth Ffrengig, syrthiodd y ganran o 26.4% yn 1991 i 21.4% yn 2011.
Beth oedd i'w gyfrif am y llwyddiant yn ardal Navarre?
Os ydych chi eisiau normaleiddio defnydd iaith leiafrifol mae 'na bedwar ffactor pwysig i'w hystyried: deddfwriaeth effeithiol, cynllunio ieithyddol, adnoddau economaidd digonol, a chefnogaeth ac annogaeth y boblogaeth.
Mae'r ffigyrau uchod a'r ffordd mae'r iaith wedi datblygu mewn gwahanol ardaloedd yn dangos yn glir y gwahaniaeth mae'r pedwar ffactor yma yn eu cael ar dwf yr iaith o ardal i ardal.
Fedri di awgrymu pam bod y Gymraeg yn colli tir yn araf tra bod y Fasgeg i'w gweld yn ffynnu?
Mae tair ffordd allweddol i gynyddu nifer y bobl sy'n siarad unrhyw iaith.
1. Yn gyntaf, trosglwyddo iaith o rieni i blant. Yn ffodus mae bron pawb sydd yn siarad Basgeg yn trosglwyddo'r iaith i'w plant.
2. Yr ail ffordd yw trwy oedolion yn penderfynu dysgu iaith. Mae polisïau iaith cadarn yn medru bod yn effeithiol iawn. Er enghraifft, petai siarad iaith benodol yn orfodol er mwyn gweithio yn y sector cyhoeddus, yna byddai miloedd o oedolion yn dysgu'r iaith honno.
3. A'r trydydd ffordd yw dysgu'r iaith i genedlaethau newydd drwy'r system addysg, sydd yn bwysig iawn wrth gwrs. Yng Ngwlad y Basg, mae'r system addysg wedi ei chynllunio fel bod plant yn cael eu trochi yn yr iaith Fasgeg, ond yn dysgu ieithoedd eraill hefyd. O ganlyniad mae'n creu poblogaeth sydd yn wir amlieithog.
O'r hyn rwy'n ei ddeall mae Cymru wedi mabwysiadu pob un o'r polisïau uchod, ond rhaid i chi ddarganfod pam nad ydyn nhw wedi bod yn llwyddiannus ym mhob ardal.
Ydy hi'n broblem annog pobl ifanc yn eu harddegau i siarad y Fasgeg gyda'i gilydd fel ag y mae hi yng Nghymru?
Ydy, a'r broblem yw dwysedd [= density] siaradwyr Basgeg, pa mor hyderus ydyn nhw'n siarad Basgeg o'i gymharu â Sbaeneg (neu Ffrangeg), ac agwedd y bobl ifanc tuag at yr iaith Fasgeg a'u hunaniaeth.
Ar ben hyn, mae'r cyfleoedd i siarad Basgeg tu allan i'r ysgol yn brin iawn. Fedrwch chi ddim defnyddio iaith os nad oes gennych chi'r cyfle i fyw drwy'r iaith honno.
Mae Kontseilua o hyd yn cyfeiro at ddwy flaenoriaeth pan yn annog polisïau iaith; pobl a llefydd.
Rhaid creu polisïau sydd yn annog mabwysiadu iaith ac wedyn creu'r llefydd lle gall yr iaith gael ei defnyddio'n naturiol.
'Does dim pwynt arllwys yr holl adnoddau i annog dysgu iaith, os nad oes cyfleoedd i bobl ddefnyddio a byw drwy'r iaith wedyn.
Petai yna fudiad fel Kontseilua yng Nghymru, beth fyddai dy gyngor di i wella sefyllfa'r Gymraeg?
Yr unig ffordd i normaleiddio iaith leiafrifol yw trwy gymdeithas gref a chadarn sydd wirioneddol eisiau i hynny ddigwydd.
Felly'r cam cyntaf fyddai annog y gymdeithas i newid ei hagwedd tuag at yr iaith, a'i pherswadio fod byw trwy gyfrwng yr iaith yn bwysig, yn hawl, ac yn rhan annatod [= integral, inextricable] o'i hunaniaeth.
Dim ond pan fydd y boblogaeth yn mynnu hyn, y bydd gwleidyddion yn cael eu gorfodi i lunio polisïau fydd yn hwyluso'r [= facilitate] broses, gan sicrhau bod cymdeithas amlieithog yn cael ei chreu.
Mae'n rhaid i hyn ddigwydd ar raddfa fwy eang yng Nghymru na'r hyn sydd i'w weld yn digwydd ar hyn o bryd.
Ydy'r clociau'n mynd nôl neu ymlaen?
Dyma'r atebion gafodd y gohebydd John Bevan ar strydoedd Aberdâr yn y 60au.
Gweinidog yn herio trolio ar-lein
Rhagfarn a chasineb yn erbyn lleiafrifoedd: ydych chi'n meddwl bod cymdeithas yn fwy goddefgar nag yr oedd hi 50 mlynedd yn ôl? Oes 'na beryg bod agweddau pobl yn gyffredinol yn mynd yn llai goddefgar o, yng ngeiriau Wyn Tomos, "unrhyw un ac unrhyw beth sydd yn wahanol"?
Ffynhonnell: BBC Cymru Fyw
Cyfweliad ar Taro'r Post ar gael yn fan hyn (28 munud i mewn).
Ffynhonnell: BBC Cymru Fyw
Cyfweliad ar Taro'r Post ar gael yn fan hyn (28 munud i mewn).
___________________
Mae gofyn herio pobl sy'n anfon negeseuon ciaidd [= creulon, calon-galed] ar-lein, yn ôl gweinidog gyda'r Undodiaid.
Dros y penwythnos, derbyniodd y Parchedig Wyn Thomas o Landysul negeseuon cas yn ymosod ar ei rywioldeb.
Dywedodd iddo benderfynu wynebu'r bwlio am nad yw bod yn hoyw yn rhywbeth i'w "gwato".
Yn ogystal, ychwanegodd prif weithredwr Stonewall Cymru, bod angen "herio" trolio o'r fath a gwneud ymdrech i gefnogi eraill sy'n cael eu targedu.
'Ddim yn rhywbeth i gwato'
Ar raglen Taro'r Post ddydd Mawrth, soniodd y Parchedig Thomas iddo dderbyn negeseuon cas yn gyhoeddus ac yn breifat oddi wrth griw penodol o bobl.
"A fi'n cymryd yn ganiataol, a falle bo fi'n anghywir, mai fy nhro i oedd hi, a bo nhw wedi gwneud penderfyniad i bigo arna' i dros y penwythnos."
Dywedodd ei fod wedi synnu'n wreiddiol i dderbyn y negeseuon: "Er bo fi'n weinidog mewn ardal ddigon ceidwadol, mae pawb wedi bod yn hynod gefnogol i fi'n bersonol."
Cafodd ei gapel ei alw'n "
sodomite church
" ac fe gafodd y Parchedig Thomas ei annog i gymryd ei fywyd ei hun.
Dywedodd y Parchedig Thomas ei fod wedi herio'r negeseuon am fod teimladau isel o'r fath yn rhywbeth "mae lot o bobol ifanc hoyw wrth dyfu lan yn eu cael" a bod peryg i dderbyn negeseuon o'r fath allu "atgyfnerthu teimladau fel 'na".
"Felly dyma pam o'n i'n teimlo 'mod i am ddweud nad yw bod yn hoyw yn rhywbeth i gwato," meddai.
Ymatebodd y Parchedig Thomas i'r negeseuon yn gyhoeddus, gan nodi na fyddai'n "cywilyddio" nac yn "cuddio".
"Sai moyn rhoi sylw iddyn nhw achos sylw ma' nhw eisiau, ond ar y llaw arall, mae'n hollbwysig bod pobol yng Nghymru a thu hwnt yn ymwybodol mai lleiafrif yw'r bobol sy'n casáu nid dim ond pobol hoyw ond unrhyw un ac unrhyw beth sydd yn wahanol."
Angen herio
Yn ôl Andrew White, prif weithredwr Stonewall Cymru, mae un o bob 10 o bobl LHDT [= Lesbiaidd, Hoyw, Deurywiol Trawsrywiol] yng Nghymru wedi profi negeseuon o'r fath ar-lein yn y mis diwethaf.
Mae un o bob pedwar wedi profi'r fath gamdriniaeth wedi ei anelu at rywun arall ar-lein yn y mis diwethaf, ac ymhlith pobol ifanc, mae'r ffigwr yn codi i ddwy ran o dair.
Dywedodd Mr White bod angen "herio" negeseuon ciaidd o'r fath.
"Os y'ch chi'n dyst i'r fath beth, weithiau dy'ch chi mewn sefyllfa lot cryfach na'r un sydd yn darged i'r casineb," meddai.
"Ewch i sefyll wrth ochr rhywun a neidio mewn, fel petai, i sefyll yn erbyn y fath ymddygiad.
"Cefnogwch bobl sy'n cael eu targedu fel hyn, maen nhw'n fregus ac yn aml dyna'r rheswm pam eu bod yn cael eu targedu.
"Mae'n meddwl y byd ac mae'n cael effaith."
Newyddiaduriaeth Gymraeg i'r genhedlaeth iau
[Ffynhonnell: Datganiad i'r wasg gan S4C]
Mae HANSH, gwasanaeth ar-lein ffurf fer S4C, am roi blas go iawn o newyddiaduriaeth i’w gwylwyr.
Bydd HANSH: Dan Sylw yn rhoi lle i newyddiadurwyr iau fynd i'r afael â'r materion a'r straeon sy'n effeithio ar bobl ifanc yng Nghymru a'r byd.
Tîm materion cyfoes ITV Cymru, y criw tu ôl i gyfresi gafaelgar [gripping], Y Byd ar Bedwar a'i chwaer raglenni Y Byd yn ei Le ac Ein Byd, sydd am ychwanegu elfen newyddiadurol bwysig yma i Hansh.
Trwy’r cynllun ‘Dan Sylw’ rhoddir cyfle, am y tro cyntaf erioed, i newyddiadurwyr ifanc dderbyn hyfforddiant-mewn-swydd a magu’r sgiliau i gynhyrchu cynnwys materion cyfoes ffurf fer yn y Gymraeg.
Mae HANSH yn targedu'r grŵp oed 16-34 gyda fideos hynod ddychmygus, sydd yn aml yn llawn hiwmor a thynnu coes. Mae’r gwasanaeth wedi datblygu dilyniant ar-lein sylweddol ers iddo gael ei lansio'r llynedd, gydag S4C yn cofnodi 4.9 miliwn o sesiynau gwylio yn ystod y flwyddyn sy'n rhedeg o Fehefin 2017- Mawrth 2018.
Un o’r newyddiadurwyr ifanc yn nhîm materion cyfoes HANSH yw Liam Ketcher, 22 o Faesteg.
Dywedodd Liam, a ymunodd â thîm materion cyfoes ITV Cymru Wales ym mis Gorffennaf, "Dwi’n hynod o falch ac yn gyffrous iawn am y cyfle i weithio ar gynnwys newydd ar gyfer Hansh. Pwrpas ‘Dan Sylw’ yw ysgogi trafodaeth am y pynciau sydd yn effeithio ar bobl ifanc yng Nghymru. Ein gobaith yw ymdrin â'r straeon mewn ffordd ddifyr, hygyrch ac apelgar i gynulleidfa HANSH. Dwi'n edrych 'mlaen yn fawr iawn at ddysgu'r sgiliau hanfodol ar gyfer y swydd hon ac i weithio gyda thîm profiadol ITV Cymru.”
Mae Cyfarwyddwr Cynnwys Creadigol S4C, Amanda Rees yn credu y bydd y gwasanaeth yn ychwanegiad gwerthfawr at HANSH, sydd hefyd ar gael wedi eu pecynnu mewn rhaglenni yn y slot ar ôl 10 y nos ar wasanaeth teledu S4C.
Ychwanegodd Amanda Rees, "Mae S4C am ddatblygu’r gwasanaethau digidol yn sylweddol yn ystod y blynyddoedd nesaf ac mae'r datblygiad hwn yn HANSH yn dangos ein bod ni o ddifri’. Rydym bellach yn darparu newyddiaduraeth sy'n cael ei hymchwilio'n drylwyr i drin a thrafod profiadau a phynciau sy'n berthnasol i bobl ifanc yng Nghymru trwy ffilmiau ffurf fer y maen nhw’n fwy tebygol o edrych arnyn nhw. Bydd yn helpu wrth inni ddatblygu’n gwasanaethau ar gyfer y genhedlaeth iau."
Sunday 7 October 2018
Cynhaeaf a gaeaf
Un o'r cwestiynau a godwyd yn ein cyfarfod yr wythnos diwethaf oedd "beth yw tarddiad y geiriau hyn?" Dyma ateb Geiriadur Prifysgol Cymru:
Cynhaeaf
Cynhaeaf
[cyn-+gaeaf, cf. Hen Gernyweg kyniaf, glos ar autumpnus]
eg. ll. cynaeafau.
Y gwaith o gasglu neu gynnull cnydau; y cnydau a gesglir; ffrwyth llafur neu waith; adeg
casglu’r cnydau, y trydydd tymor o’r flwyddyn, hydref.
casglu’r cnydau, y trydydd tymor o’r flwyddyn, hydref.
Ystyr tebyg sydd a'r gair medi:
Medi (berfenw):
Torri (cnwd neu blanhigion, yn enw. ŷd) ag erfyn megis cryman neu â pheiriant, torri a
chasglu (cnwd), torri (a chasglu) cnwd (cae, &c.), cynaeafu; torri.
chasglu (cnwd), torri (a chasglu) cnwd (cae, &c.), cynaeafu; torri.
Welsoch chi leuad fedi? (hefyd: lleuad mis Medi)
Byddwn yn casglu cnydau yn yr hydref. Yn ôl GPC, mae'n debyg mai hydd+bref yw tarddiad y
gair 'hydref', sef yr adeg y brefa’r hydd am ei gymar.
Cyhydnos yr hydref: un o’r ddwy adeg yn y flwyddyn pan fydd nos a dydd yn ogyhyd
(gogyhyd = cyhyd, cyfartal ei hyd neu ei barhad). Enw arall ar gyhydnos yr hydref yw Alban
Elfed, sef Alban (cyhydnos, cyfnod o dri mis) + Elfed (el+med, gair gwneud gan W Owen-
Pughe sy'n golygu 'hydref'.
Nid oes cysylltiad rhwng 'alban hydref' a'r Alban, sef enw'r wlad, yn ôl GPC, ond mae 'Alban'
yn stori arall.
Sy'n dod â ni'n ôl at y gair gaeaf.
Hen Gymraeg gaem, Hen Gernyweg goyf, Llydaweg goañv: < Brythoneg *gi̯jámo- (cf.
Gwyddeleg gem yn gem adaig ‘noson o aeaf’), Galeg Giamillus, Giamon- (ffurfiau dalfyredig ar
enw mis), Lladin hiems, Groeg χειμών: < IE. ĝhi̯ōm, *ĝhii̯ōm o’r gwr. *ĝhei, ĝhi- ‘gaeaf, eira’]
GPC: "Pedwerydd tymor y flwyddyn—yr olaf a’r oeraf—yn dilyn yr hydref ac yn blaenori’r
gwanwyn, gan ymestyn o’r 22ain o Ragfyr hyd yr 20fed o Fawrth yn hemisffer y gogledd
(awgryma’r ymadrodd Calan gaeaf fod y gaeaf i’r hen Gymry yn dechrau ym mis Tachwedd).
Ac mi fydd byrddydd gaeaf, sef dydd byrra'r flwyddyn, arnom cyn pen dim.
Subscribe to:
Posts (Atom)