Hanes yr Iaith mewn 50 Gair: Sais

Beth yw Sais? Dyma ddiffiniad Geiriadur Prifysgol Cymru:

Brodor o Loegr, un o dras neu genedligrwydd Seisnig; Sacson; siaradwr Saesneg (di-Gymraeg).

Ifor ap Glyn sy'n esbonio mwy.

Nodiadau

Cân: "Mae Cymru wedi cael ei dydd. Dw i eisiau bod yn Sais."

Os gwnewch chi gwglo'r gair Sais, daw pob math o atebion annisgwyl...

gair Hindwstani i ddisgrifio gwas sy'n gofalu am y ceffylau - mi wnaeth hynny wneud i mi wenu, rhaid i mi gyfadde...

Mae’r gair yn dod o’r Lladin Sacso, a'r ffurf luosog Saeson yn fenthyciad o'r Lladin Sacsones.

Yn wreiddiol, roedd e'n disgrifio llwyth o ganol yr Almaen, ardal sy'n cael ei hadnabod hyd heddiw fel Sachsen.

Oherwydd y traffig cyson sy wedi bod rhwng Cymru a Lloegr dros y canrifoedd, mae'r gair Sais wedi dod i ddisgrifio pob math o bethau yn ein iaith lafar ni.

Myrddin ap Dafydd sydd ag ychydig o enghreifftiau.

Cwlwm Sais - math arbennig o gwlwm oedd yn cael ei ddefnyddio yn Lloegr yn rhywle.

[Dyma esboniad y GPC: knot used in tying sheaves (so called because Welsh reapers became acquainted with it while harvesting in Herefordshire) (lit. Englishman’s knot)]

Gwenith Sais - math o wenith mae angen tir da ar ei gyfer e.

Mae ambell i ddefnydd o'r gair Sais yn llai caredig...

Unwaith eto yng Ngheredigion, [roedd pobol] yn galw siswrn yn 'Sais', darlun cartwnaidd o Sais ei fod e fel siswrn...

Dyn ni'n dweud hynny am rywun blin, "fod e'n blin fel siswrn". A hefyd galw pladur [scythe] (benywaidd ydy pladur) ...a'i galw hi yn 'y Saesnes', byddai rhywun yn meddwl bod 'na dinc o hen bladurwr wedi dod adre i Gymru a teimlo ei fod e wedi cael cam yn rhywle ar y daith.

Ond wrth gwrs, nid y ni yw'r unig rai sy'n byw drws nesa i Loegr ac yn siarad iaith wahanol.

Tybed beth mae ein cefndryd Celtaidd ni'n galw'r Saeson, a'r wlad lle maen nhw'n byw?

I'r Gwyddelod Sasana yw enw'r wlad, a Sasanach yw un sy'n byw yno...ond Béarla maen nhw'n galw'r iaith mae'r Sasanach yn ei siarad, sy'n gallu golygu iaith annealladwy. I'r Cernywiaid Sowson yw'r bobol sy'n byw draws nesa, a Sowsnek maen nhw'n siarad, ond Pow Sows yw eu gwlad nhw. Mae 'pow' yn golygu 'gwlad' - yr un gair yn y bôn â'r hyn dyn ni'n ei ganu tua diwedd ein hanthem genedlaethol: "a'r môr yn fur i'r bur hoff bau". 

Mae'r geiriau Sais a Saeson yn elfen yn sawl enw lle. Mae 'na Bont-ar-sais ger Caerfyrddin, mae 'na sawl Rhyd-y-saeson i'w cael hefyd, ac roedd Geraint Jarman yn canu yn fanno am Gae'r Saeson lle y cynhaliwyd gigs Cymdeithas yr Iaith yn ystod eisteddfod Caernarfon yn 1979. Ond ydy hyn yn golygu bod Saeson wedi bod yn byw ar hyd a lled Cymru yn rhai o rannau Cymreiciaf ein gwlad ers canrifoedd lawer? Wel, dim o reidrwydd.

Myrddin ap Dafydd: y cofnodion cynhara sy gynnon ni nôl yn yr oesoedd canol...Einion Sais o ym Mrycheiniog, wel Cymro oedd o ond fod o'n medru siarad Saesneg, felly yn yr ystyr yna, rhywun sy'n medru siarad Saesneg, hyd yn oed os ydy o'n Gymro sy'n cael ei alw'n Sais. Mae 'na gyfeiriad at Gwilym Sais yn y llys yng Nghaernarfon yn niwedd yr oesoedd canol. Mae'n bosib mai cyfieithydd oedd o. 

Ac Elidir Sais, wrth gwrs, un o feirdd y tywysogion, alla i'm mentro mai nid Sais mo hwnnw. Ac roedd Daniel Owen yn defnyddio Sais yn yr ystyr o rywun sy'n medru siarad Saesneg pan sgwennodd e hyn yn ei nofel Rhys Lewis:

Roeddwn yn sicr fy mod yn amgenach Sais nag ef, ac yn gwybod mwy am the way of the world.

[Ystyr 'amgenach' yma yw 'gwell, rhagorach']

Ac dyn ni'n gweld olion o'r un peth hyd heddiw pan ddwedwn ni bethau fel: "Dos di i ofyn. Ti'n well Sais na fi."

Ond gadewch inni gloi drwy drafod y gwahaniaeth rhwng Sais sydd yn amal yn foi hoffus a dymunol, a 'real Sais'. Myrddin ap Dafydd eto.

Mae hwnna'n ansoddair pwysig iawn, dw i'n meddwl. Yn y 'real Sais' yma dyn ni'n cael Sais ystrydebol, y cartŵn, y John Bull...  Dyn ni'n ei ddefnyddio fe weithiau am Sais sydd yn methu neu'n gwrthod bacio nôl ar lôn gul...Dw i'n cofio ryw dro o'n i'n gadael Caergybi i fynd am Iwerddon ar y fferi, ac mi oedd 'na deulu o Saeson 'na, y tad yn esbonio bod nhw'n mynd i Iwerddon, ac wedyn Môn dirion dir yn pasion heibio'r ffenest y fferi, ac yn codi llaw yn dweud, "Goodbye England".

 Ôl-nodyn

GPC: Fe’i clywir yng nghanolbarth Cered. yn yr ystyr ‘trempyn’, B iv. 301. Weithiau cyfeirir at siswrn fel Sais.

Hefyd: gwahanglwyf y Sais: psoriasis (lit. Englishman’s leprosy).