Hanes Cerdd Dant

Mae’r grefft o ddatgan barddoniaeth i gyfeiliant [cyfeiliant - accompaniment] telyn, ar ryw ffurf neu’i gilydd, yn mynd yn ôl yn bell iawn yn hanes y diwylliant Cymraeg. Yn anffodus, mae’r union ffurf honno wedi hen fynd ar goll yn niwloedd y gorffennol, ac ni allwn ond dyfalu sut yn union yr oedd canu gyda’r tannau [tant - string] yn swnio ganrifoedd lawer yn ôl. Gwahanol iawn i heddiw, bid siwr. O ddechrau’r ugeinfed ganrif y daw’r recordiadau sain cynharaf o ganu cerdd dant, ac mae hyd yn oed y recordiadau hynny yn swnio’n wahanol iawn i gerdd dant yr unfed ganrif ar hugain. Ar bapur, nid oes cofnod cerddorol o osodiad [setting] cerdd dant hyd at 1839, yn llyfr John Parry (Bardd Alaw), The Welsh Harper – ond nid oes sicrwydd fod y gosodiad hwnnw `chwaith yn adlewyrchiad cywir o’r hyn a glywid ar lafar gwlad. Mae’r delyn wedi chwarae rhan amlwg yn nhraddodiad cerddorol pob un o’r cenhedloedd Celtaidd. Yr hyn sy’n arbennig ynglyn â’r traddodiad Cymreig efallai yw’r berthynas glòs a ddatblygodd rhwng ein barddoniaeth a’n cerddoriaeth. Mewn cerdd dant, mae’r ddwy elfen yn gwbl annatod [integral]. Ar y geiriau y mae’r pwyslais, fodd bynnag: cyfrwng i gyflwyno barddoniaeth yw cerdd dant, a datgan y geiriau yn glir ac effeithiol yw’r nod bob amser. Credir mai’r un person oedd y telynor a’r datgeiniad [singer] ar un adeg – a cheir awgrym fod y person hwnnw, yn aml iawn, hefyd yn fardd. Roedd hi felly yn grefft arbenigol iawn, yn gyfyngedig i lysoedd y tywysogion a’r uchelwyr. Ond wedi i oes aur y tywysogion a’r uchelwyr [aristocrats]  Cymreig ddod i ben, fe gymerwyd yr awenau o dipyn i beth [gradually] gan y werin bobl. Yr Ugeinfed Ganrif Pan gyhoeddodd Telynor Mawddwy ei werslyfr cerdd dant Y Tant Aur ym 1911, fe werthwyd y copïau i gyd o fewn dim o dro. Mae’n amlwg felly fod yna ddiddordeb yn yr hen grefft ym mhob rhan o’r wlad. Ond ar yr un pryd, mae’n ymddangos fod cryn lawer o ddadlau ac anghytuno ynglŷn â gwahanol ddulliau o osod, pa geinciau [cainc - tune] oedd yn addas, ac yn y blaen. Roedd diffyg cyfarwyddiadau a rheolau pendant yn creu ansicrwydd, a’r diffyg hwn a arweiniodd at sefydlu’r Gymdeithas Gerdd Dant ym 1934. Ar y pryd, roedd statws cerdd dant yn bur isel. Yn Eisteddfod Genedlaethol Wrecsam 1933, er enghraifft, fe wthiwyd y cystadlaethau cerdd dant i gyd i un o’r pebyll ymylol. Cwynai ambell un am ddirywiad mewn safonau o’i gymharu â’r dyddiau a fu. Sefydlu’r Gymdeithas Gerdd Dant ym 1934 oedd y digwyddiad mwyaf tyngedfennol a fu yn hanes y grefft erioed, oherwydd fe arweiniodd at dwf a datblygiadau mawr. Aethpwyd ati i dynnu rhestr o reolau unwaith ac am byth. Nid mater bach oedd hynny, a bu llawer o drafod a dadlau. Yn wir, ni chafodd yr holl reolau eu pennu’n derfynol hyd at y chwedegau. Cwynai rhai ar y pryd fod rheolau fel hyn yn fwy tebyg o fygu canu gyda’r tannau yn hytrach na’i hyrwyddo, ond yr effaith bwysicaf yn y pen draw oedd dileu unrhyw ansicrwydd, a chreu trefn allan o anhrefn. Ail Hanner yr Ugeinfed Ganrif Un o gewri’r byd cerdd dant yn ail hanner yr ugeinfed ganrif, a phrif hanesydd y gymdeithas, yw Aled Lloyd Davies. Yn ei lyfr Hud a Hanes Cerdd Dannau mae’n nodi 1947 fel dechrau cyfnod o adfywiad gwirioneddol. Bu newid mawr mewn cerdd dant yn ystod yr ugeinfed ganrif. Ar ddechrau’r ganrif, crefft i unigolion yn unig oedd hi. Yna dechreuwyd ffurfio deuawdau a phartïon bychain. Mentrwyd ymhellach i faes triawdau a phedwarawdau, ac yna, o’r 70au ymlaen, fe ymddangosodd corau cerdd dant am y tro cyntaf. Tyfodd cystadleuaeth y corau i fod yn un o’r rhai mwyaf poblogaidd, ac nid cyd-ddigwyddiad yw mai dyma’r cyfnod mwyaf llewyrchus erioed o ran nifer cystadleuwyr a chynulleidfaoedd. Yn y pumdegau, roedd hi’n dal yn bosibl cynnal yr Ŵyl Gerdd Dant mewn neuaddau pentref bychain fel un Penybontfawr, ond bu raid chwilio am lefydd mwy yn fuan iawn. Dechreuodd yr ŵyl gael sylw gan y cyfryngau radio a theledu, ac o’r nawdegau ymlaen bu S4C yn ei darlledu’n flynyddol. Ar ddechrau’r unfed ganrif ar hugain, mae’n anodd rhagweld i ba gyfeiriad y bydd cerdd dant yn mynd. Teimla rhai fod yr arbrofi wedi cyrraedd ei ben draw ac na ellir mynd lawer pellach; teimla eraill fod angen ail-ymweld yn amlach â’r gwreiddiau a gwneud lle hefyd i’r math mwy ysgafn ac anffurfiol o ganu penillion. Mae’r grefft o reidrwydd ynghlwm wrth yr iaith Gymraeg ei hun, ac felly mae tynged un yn dibynnu ar y llall. Mae’n dibynnu hefyd ar awydd y Cymry eu hunain i warchod eu treftadaeth ac i sefyll yn erbyn llif dylanwadau estron yr oes fodern.  Y NEWID A FU Y prif wahaniaethau rhwng cerdd dant heddiw a cherdd dant yr oes a fu (sef hyd at flynyddoedd cyntaf yr ugeinfed ganrif): 1. Dim ond unigolion oedd yn canu cerdd dant ers talwm – doedd dim deuawdau, triawdau, partion na chorau. 2. Crefft fyrfyfyr oedd hi: doedd fawr neb yn cyfansoddi gosodiad ymlaen llaw a’i ddysgu. 3. Ar y geiriau yr oedd y pwyslais bron yn gyfangwbl. Bellach rhoddir llawer mwy o bwyslais ar y gerddoriaeth. 4. Ychydig iawn o ferched oedd yn canu cerdd dant. Erbyn heddiw, merched yw’r mwyafrif. 5. Roedd hi’n grefft tipyn llai parchus nag ydyw erbyn heddiw, mewn rhai cylchoedd o leiaf! 6. Nid oedd corff o reolau ar gael a oedd wedi cael sêl bendith unrhyw fudiad neu gynhadledd. 7. Roedd nifer y ceinciau oedd ar gael i osod arnynt yn llawer llai: dim mwy na tua 50 mewn gwirionedd. Erbyn heddiw mae’r dewis wedi cynyddu i bron i 600. (O wefan Cymdeithas Cerdd Dant Gymru)